Op 7 december j.l. betoogde een historica in de Volkskrant dat we de standbeelden van onze oude zeehelden moeten slopen of omwikkelen met een stof die bedrukt is met bloedvlekken. Ze motiveerde haar stelling door aan te geven dat ‘professionele historici’ dagelijks bezig zijn om beelden over het verleden ter discussie te stellen en zo nodig te herzien. Ze pleit voor een vrije omgang met het koloniaal erfgoed in de publieke ruimte.

Er is in mijn optiek weinig op tegen dat Nederlanders vrij omgaan met het koloniaal erfgoed. Of dat nu thuis, in de geschiedenisboeken in de klas of in de publieke ruimte plaatsvindt. We leven immers in een maatschappij waarin het niet enkel de professionele historici, maar ook de geïnteresseerde burger vrij staat om het verleden te vertalen en er lering uit te trekken. De geschiedenis vormt voor ons allen een referentiekader, waarop onze cultuur en daarmee onze samenleving is gebaseerd. De bekende Groningse historicus Johan Huizinga omschreef in het begin van de twintigste eeuw al treffend dat ‘geschiedenis de geestelijke vorm is waarin een cultuur zich rekenschap geeft van haar verleden.’ Hij verwoordt daarmee goed het belang van geschiedenis. Onze geschiedenis bepaalt hoe onze cultuur door de eeuwen heen is gevormd en van invloed is op hoe wij vandaag de dag omgaan met elkaar. Het verleden en de cultuur van een volk zijn daarmee van zeer grote invloed op het waarden en normenpatroon van een samenleving. Zo beïnvloed de Armeense genocide van het begin van de twintigste eeuw nog altijd het beeld dat Armenen en Turken van elkaar hebben en heeft de Tweede Wereldoorlog nog invloed op onze houding (en schuldgevoel) in de Palestijns-Israëlische kwestie.

De verwevenheid van de geschiedenis en cultuur van een samenleving is een van de grote constantes in de geschiedenis. Tenminste als je die samenleving als een ondeelbaar en homogeen geheel ziet. En juist dat laatste is de afgelopen decennia sterk aan het veranderen. Waar men vroeg gemakshalve sprak van het Nederlandse volk, met een eigen gedeeld bewustzijn en cultuur, heeft Nederland vandaag de dag een samenleving die bestaat uit een grote rijkdom aan verschillende culturen en dus ook verschillende opvattingen. De onrust in de wereld en de vluchtelingenstromen die dat tot gevolg hebben versterken deze diversiteit. Wanneer culturen andere wortels hebben dan de onze is het logisch dat zij een ander waarden- en normenpatroon kennen. Deze zijn door de eeuwen gevormd door de loop van het eigen verleden en de keuzes die daarbinnen zijn gemaakt. Je beschikt simpelweg over een ander referentiekader. Je kunt mensen proberen te integreren, maar je eigen cultuur kun je iemand natuurlijk niet zomaar opleggen. Het is een van de meest onveranderlijke aspecten van een mens.

Als deze culturen samenkomen heb je altijd een periode van accommodatie. Dit kan stormachtig verlopen als de waarden en normen sterk van elkaar verschillen en elkaar zelfs bijten. Dat is je met name in het verschil tussen culturen, waarvan de waarden en normen wat verder uit elkaar liggen. Ze delen geen geschiedenis en deze waarden en normen zijn dus relatief onafhankelijk van elkaar gevormd. Moet je voor zulke verschillen weglopen. Nee, beter van niet. Ook in onze geschiedenis zijn er verschillende voorbeelden te noemen van culturen die werden ’toegevoegd’ aan de onze en na strubbelingen succesvol zijn vermengt of geassimileerd. Het succes hiervan heeft geleid tot het bestaande beeld dat Nederland een open en tolerante samenleving is, waar eenieder zijn plek kan vinden en zichzelf kan zijn. Het woord tolerant is hierbij cruciaal. Dit woord geeft namelijk aan dat de samenleving verdraagzaam is ten opzichte van vreemde invloeden en deze accepteert. Het daadwerkelijk assimileren van deze invloeden in de eigen cultuur, zodat wederom een cultuur ontstaat met een gedeeld verleden en overeenkomstige waarden en normen, vergt tijd en inzet van alle betrokkenen.

Onze opvattingen veranderen. Waar vroeger vierdeling en brandmerken van misdadigers als wraakachtig volksvermaak golden, hanteren we vandaag de dag een andere opvatting van strafvervolging. Tegenwoordig veroordelen we juist de samenlevingen die dergelijke straffen nog uitvoeren. Hetzelfde geldt voor praktijken als slavernij en dwangarbeid. Vroeger maatschappelijk en religieus geaccepteerd, vandaag de dag kijken we er met walging naar. Opvattingen kunnen dus veranderen, maar vaak niet van de een op de andere dag. Onze mening over het fysiek straffen van misdadigers en de inzet van slaven is ook niet van de een op de andere dag veranderd. Afschaffing van beide praktijken kwam pas na een langdurig maatschappelijk debat en verandering van opvattingen. Tijd is dus noodzakelijk om veranderingsdenken in de samenleving te laten rijpen. Pas dan krijgt het draagvlak.

Tijd wordt anno 2018 echter niet aan de samenleving gegund. We leven in een politiek correcte tijd. Niet de gedeelde waarden en normen van de leidende cultuur in de samenleving staan centraal, maar de angst om niemand tegen het hoofd te stoten. We laten ons hoofd hangen naar de hardste schreeuwers en er wordt constant ingespeeld op een soort erflast die als een molensteen aan ons been vastgeketend zit. De grootste groepen in de samenleving zijn in een constante staat van verdediging lijkt het soms. Recente discussie over zwarte piet, genderneutraliteit en de bovenstaande omgang met het koloniale verleden bewijzen dit. Iedere groep binnen de samenleving moet haar eigenheid kunnen behouden en de samenleving als geheel moet dit niet alleen accepteren, maar ook haar eigen visie daarop aanpassen. De tijd om de samenleving daarop aan te passen wordt niet gegund. Wordt deze wel genomen, dan volgt al snel het verwijt van racisme, neokolonialisme of conservatisme. Vaak wordt daarbij verwezen naar een van vorige generaties geërfd schuldgevoel over ons koloniale verleden.

Voor een gedeelte van de Nederlandse bevolking voelen de snel opeenvolgende maatschappelijke discussies als een aanval op hun eigen culturele identiteit. Het gevolg is dat er bij veel maatschappelijke thema’s grofweg een polarisatie in de samenleving ontstaat. Degenen die het hards schreeuwen zijn zij die het Nederland van hun jeugd willen behouden, zij die de Nederlandse samenleving resoluut willen aanpassen aan de wensen van alle verschillende culturen in de samenleving. Het gevolg is dat er al een aantal jaar spanningen in het publieke debat bestaan. Deze zijn niet enkel onderhuids voelbaar maar worden ook openlijk uitgesproken. Andere, meer genuanceerdere, meningen komen amper aan bod, terwijl juist deze het gesprek tussen beide partijen kunnen initiëren.

Om terug te komen op het voorstel van de historica in de Volkskrant om Nederlandse standbeelden van zeehelden in met bloed besmeurde lakens te omwikkelen, stel ik de volgende vraag: waren alle Nederlanders die geen verzet boden tegen slavernij en kolonialisme in de 17de en 18de eeuw slechte mensen? Nee, natuurlijk niet. Zowel slavernij als kolonialisme werden indertijd als ‘geaccepteerd’ beschouwd. Niet enkel in Nederland, maar in het grootste gedeelte van de wereld. We kunnen de mensen uit die tijd daarom ook niet zo simpel veroordelen als bruten zoals tegenwoordig vaak wordt gedaan. Hoewel onze opvattingen over praktijken als slavernij en kolonisatie veranderd zijn, zou het getuigen van hypocrisie als we uit schuldgevoel ons als moraalridder tegen vroegere generaties Nederlanders zouden keren. Het zou zomaar kunnen dat volgende generaties met afschuw spreken over het feit dat het grootste gedeelte van de Nederlandse samenleving vandaag de dag vlees eet. Iedere tijd kent zijn eigen normen en waarden. De vraag is dan echter hoe we om moeten gaan met ons verleden. Ik ben een groot voorstander van een gewogen beoordeling van het verleden. Wat is nou mooier dan het hele verhaal te vertellen. Plaats het verleden in de tijd waarin het zich afspeelde en de opvattingen die toen bestonden en vul dat aan met hedendaagse opvattingen. Geef daarnaast de samenleving tijd om te veranderen en probeer niet van de een op de andere dag de gedeelde culturele opvattingen van de samenleving geforceerd te op te leggen met symboolpolitiek. Cultuur groeit, verandert en past zich aan, aan de noden van de tijd. Laten we haar dan ook de tijd geven die het nodig heeft. Anders verdwijnt ieder draagvlak voor verandering en winnen de luidste schreeuwers.